Almancadan ve diğer yabancı dillerden Türkçeye doğru çeviri

Bir çevirmenin işinde dikkat etmesi gerekenler

Çevirmen, gazeteci, akademisyen, öğrenci, memur gibi, mesleği gereği sıkça yazan herkesin mutlaka okuması gereken bir makale.

Almancadan Türkçeye ya da örneğin Türkçeden Almancaya fark etmez, çeviri yetenek gerektirir, şüphesiz. İyi bir çeviri, salt dilbilgisinden ziyade, konunun inceliklerini idrak edebilme, yazı stilini seçebilme, kimi zaman teknik bilgiye sahip olma ve bir takım kuralları dikkate almayı gerektirir. Bu makalede yaptırdığımız çevirileri kontrol ederken sıkça karşılaştığımız hataları ve kural ihlallerini ele almayı ve çevirmenin bu konularda daha duyarlı davranmasını sağlamaya çalıştık.

Aşağıdaki konu başlıklarının sıralaması ile önemleri arasında bir ilişki yoktur.  Burada ele alınan örnekler, genel olarak Almanca, İngilizce ve Türkçe arasında yapılan çeviriler esas alınarak verilmiştir.

Eski Terimlerin Kullanımı 
Eskimiş terimleri kullanmamaya özen gösteriniz. Örnek: “special feature”/”besonderes Merkmal” için ‘alameti farika’ yerine “hususi özellik” veya daha iyisi “ayırt edici özellik” demeyi tercih ediniz.
satıh değil, yüzey
misal değil örnek
Yedi Dünya Harikası için Acaibussebailalem yazarsanız, çeviri acentesi sizinle muhtemelen bir daha çalışmaz.

Türkçede Yabancı Dil Kökenli Kelimeler
İngilizce, Fransızca vb. dillerden Türkçeye geçirilen kelimeleri, mümkün olduğunca kullanmayınız.
Örnek:
interactive – interaktif yerine etkileşimli
communication – komünikasyon yerine iletişim (istisna: telekomünikasyon)
activity – aktivite yerine faaliyet, etkinlik
active – aktif yerine etkin
integrated – entegreli yerine tümleşik (uygun geldiği yerlerde)

Boşluk Bırakımı
Kelimelerin arasında tek boşluk bırakınız. Bundan fazlası da, azı da yanlıştır.
İmla kontrolü fonksiyonunu kullandığınız takdirde, program size fazla boşluk kullanılan yerleri gösterir. Çeviriyi bitirdikten sonra CTRL+[H] (Bul – Değiştir) kısayolunu kullanarak, çift boşluk yerine tek boşluk araması yaptırılabilir. Bu işlem çift boşluk bulunmayana kadar tekrar edilirse, metin bu tür format hatalarından arındırılmış olur.

Yada’cılık
‘Ya da’ her zaman ayrı yazılır. ‘Yada’ yazan çevirmen diskalifiye edilir.
Aynısı ‘ne de’ ve de ‘ve de’ için de geçerlidir.

Noktalama İşaretlerinde Boşluk Kullanımı
Virgül, nokta, iki nokta üst üste, noktalı virgül, ünlem ve soru işaretleri (, . ; : ! ?) daima bir önceki kelimeye bitişik olur ve sonralarında bir boşluk bırakılır.
Örnek:
Bu iş kolay: Noktalama işaretlerine, boşluklara dikkat etmeliyim! Yoksa kovulurum; sonra ne yaparım?

Tırnak (denden) Kullanımı
Almancada kullanılan tırnak işaretlerinde, baştaki tırnak altta, sondaki tırnak üsttedir. Türkçe ve İngilizcede ise tırnaklar daima üsttedir.
Fransızca ve bazı diğer dillerde yaygın « » şeklindeki tırnaklar çeviride Türkçede kullanılan “ ” şekline dönüştürülmelidir.
Örnek:
„Schnell“, sagte sie.
“This is a test”
“Gel sene” dedi.

Tırnaktan (“ ) Sonra Kesme İşareti ( ΄ ) Kullanımı
Cümle içinde sonuna ek ilave edilecek kelimeler tırnak (“ ) içinde gösterilirse, kesme işareti kullanılmadan yazılır.
Örnek:
“Casablanca”nın yönetmeni
“Romeo ve Jüliyet”in yazarı

Kesme İşareti (΄) Kullanımı
Özel isimlere ek eklenirken, genel kural olarak kesme işareti kullanılır.
Örnek:
Almanya’da,
İstanbul’un,
Fransa’ya
İstisna: Ancak özel isimler eklerle bittiğinde, kesme işareti kullanılmaz.
Örnek:
Almancaya,
İstanbulluya,
Fransızcanın

Parantezlerde Boşluk Kullanımı
Parantezlerde, açılan parantezin önünde boşluk bırakılır, hemen sonrasında boşluk bırakılmaz; kapanan parantezin önüne boşluk bırakılmaz, sonrasına bırakılır (takip eden noktalama işaretleri değilse)
Örnek:
Bu bilgiler (burada yazılanlar) birer altın kuraldır.
Kırk yıldan beri buradayım (Almanya’da).

Ondalık ve Binlik İşaretleri – Sayı Yazımı
İngilizce ve İsviçre’de kullanılan sayı düzeni Türkçeye yapılan çevirilerde düzeltilmelidir.
Örnek:
1,233,333.38 (İngilizce)
1’233’33,38 (İsviçre Almancası)
1.233.333,38 (Türkçe)

Yüzde İşareti
Yüzde işareti (%) Türkçede sayıdan önce yazılır.
Örnek:
more than 45%
mehr als 45%
%45’ten fazla (dikkat: %45’den değil, bkz. de/da yazılımı)

Tire (-) Kullanımı
Almancada – (tire) kullanımı
Almancada isimlerden isim türetmek çok yaygındır. Kelimeler bitişik yazılabildiği gibi – ile de ayrılabilir. Bu tür kelimelerin Türkçedeki karşılıkları çok nadir olarak – ile yazılır.
Örnek:
Brandschutz-Versicherung
yangın sigortası (yangın-sigortası değil)
Karşı örnek:
By-Pass
By-pas

Büyük Küçük Yazılışı
Almancada isimler büyük yazılır. Türkçede özel isimler hariç isimler büyük yazılmaz. Başlıklarda ise ve, veya, için, ki, gibi bağlaçların dışında tüm sözcükler büyük yazılır.
Örnek:
Der Richter fällt das Urteil.
Hakim kararı veriyor. (Hakim Kararı veriyor değil)
Überschrift: Demonstrationen in Indien und Pakistan
Başlık: Hindistan ve Pakistan’da Yürüyüşler Yapıldı
(Başlıkların sonuna nokta konmaz)

Terminoloji Tutarlığı
Kullandığınız sözcük dağarcığında süreğenlik gösterin
Eğer ‘valve’ veya ‘ventil’ için supap kullanmışsanız, daha sonra buna valf veya kapaç demeyin.

Teknik İncelik: Cıvata/Vida
Cıvata ve vidalar ayrı şeylerdir.
Cıvatalar, somun takılabilen, düz yivli silindirik bağlantı elemanlarıdır.
Vidalar sivri yivli, tahtalara, plastiğe ve benzeri maddelere vidalanabilen bağlantı elemanlarıdır.
İngilizcede “bolt” kullanıldığında, çoğunlukla cıvata kastedilir. Nadiren de “bulon” (yivsiz silindir) olarak kullanılır. Eğer sıkılmasından veya somun takılmasından bahsediliyorsa, bulon değildir.

Kılmak
Mümkün kılmak
‘… mümkün kılar’ ifadesi yerine ‘sayesinde … mümkündür.’ ifadesini tercih ediniz.

De ve Da’nın Ayrı Yazılışı
Katma anlamındaki de da ayrı yazılır, te ta yazılmaz
Örnek
O da geldi
Ben de biliyorum
Biz de buradayız
Fiyat da, renk de güzeldir.

Yer belirleme anlamındaki de da bitişik yazılır, sert sessizler sonrası te veya ta yazılır
Örnek
mescitte, bende, sende, onda, duvarda,

Kısa (-) ve Uzun (—) Çizgi Kullanımı
MS® Word kullanıyorsanız, standart ayarlarda bazı koşullarda kısa tire (-) işaretinin uzun tire (—) işaretine otomatik dönüştürme fonksiyonu açıktır. Bu gereksiz fonksiyonu seçeneklerde kapatabilirsiniz, ya da ilk meydana geldiğinde, gösterilen değişim işaretine tıklayarak ‘bundan sonra değiştirme’ seçeneğini seçebilirsiniz.

İmla kontrolü
Word (veya Tageditor) ile çalıştığınızda mutlaka imla kontrolü (spellcheck/Rechtschreibprüfung) fonksiyonunu kullanınız. Hedef dil için imla kontrolü sisteminizde yüklü değilse, temin ediniz. Çeviri sonunda yapılması gereken kontrol okuma imla kontrolünü de kapsar.

Almancada ß ve ä Kullanımı
Almancaya yapılan çevirilerde ß veya ä yerine ss ve ae yazmak için teknik nedenler mazeret değildir. Windows’ta yabancı dildeki klavye ayarlarının nasıl yapıldığını sorabilir ya da soracak kimseniz yoksa ß için ctrl+s ve ä için ctrl+ğ ve a kullanabilirsiniz. ß yerine Yunanca beta (β) kullanılmaz.

Özel İsimler Değiştirilmez
Yabancı isimlerde Türk Alfabesinde bulunmayan harfler olsa bile, Türkçede bunları aynen yazarız. Bunun karşılığında Türkçe isimlerin de Almanca veya İngilizcede aynı yazılmasını beklemek doğrudur.
Örnek:
İbrahim Hakkı Örnekoğlu
(Ibrahim Hakki Ornekoglu değil)

Ama: İstanbul gibi Almanca ve İngilizcede karşılıkları bulunan isimler için o dillerdeki karşılığı yazılır. (Istanbul)
Örnek:
İzmir yerine Izmir
ama
Iğdır yerine Igdir yazılmaz.

Emir Kipleri
Aynı metinde ediniz, edin şeklindeki değişik emir kiplerini karışık kullanmayınız. Ünlem işareti kullanılan cümlelerde edin şeklindeki emir kipini kullanıp diğer durumlarda genel kural olarak ediniz biçimini benimseyiniz. Kibar olalım.

Kullanılabilinir
-ebilmek, -abilmek şeklindeki olanak ifade eden fiillerde edilgenlik ifade edilmek istendiğinde, edilgenlik eki sadece ana fiile uygulanır. Türkçede kullanılabilinir, yapılabilinir diye sözcükler yoktur. Birisi bir şeyi kullanabilir veya o şey kullanılabilir.

° (derece) İşareti
Derece işaretini yazmak için altgr+0176 kısayol tuşunu kullanabilirsiniz. Yükseltilmiş o harfleri diskalifiye nedenidir.

², ³ Üssü Sayıları, Endeksler
Bunları yazmakta güçlük çekiyorsanız, 2, 3, vs. sayılarını yükseltebilirsiniz. Menüdeki [x²] işareti. Menü çubuğunuzda bu işaret yoksa, biçim (format) menüsü altında bulabilirsiniz.
Aynısı endeksler için geçerlidir [x2]. Kısayol tuşu olarak üssüler için CTRL+[+] kullanabilirsiniz. km2, m3 olarak bırakmayınız.

‘ET’ (& ) İşareti
& (Latince ‘et’ = ve) işaretini Türkçede kullanmaktan kaçınınız. Ancak özel isimlerde kullanılmışsa kullanınız.
Örnek: ‘Procter&Gamble‘ – Bunun dışında Türkçe ‚ve‘ yazınız.
You & Me
Sen ve Ben

Fransız İsimlerde Aksanlar
Fransızca isimlerde é è ê à á ó ò ù ú â ô û î ï ë seslileri de kullanılır. Bunları Türkçe klavyede yazmak için aşağıdaki kısayolları kullanınız:
é
ALT GR+[,], [e] è
SHIFT+[3], [e] ê
ALT GR+[ğ], [e] ë
ALT GR+[ş], [a] à
ALT GR+[,], [a] á
SHIFT+[3], [a] â
ALT GR+[ğ], [a] ä
ALT GR+[,], [o] ò
ALT GR+[ş], [o] ó
SHIFT+[3], [o] ô
ALT GR+[ş], ù
ALT GR+[,], ú
SHIFT+[3], û
SHIFT+[3], î
ALT GR+[ğ], ï

Copyright (©), Registered (®) ve Trade Mark (™) İşaretleri
Bunları Word’de parantez içinde C, R ve TM yazarak yazmak mümkündür ( (C), (R), (TM) yazdıktan sonra otomatik olarak ©, ® ve ™ şekline dönüşürler. Dönüşmezse simge olarak ilave ediniz. Tageditor’da bu işaretler için özel menü düğmeleri vardır.

Çoğul Eklerinin Kullanımı
Türkçede cümlede çoğul eki ya da nitelik belirten bir sözcük geçmişse (-ler,-lar, çok, birçok, çok sayıda, az, az sayıda, vs.), bunların ait olduğu isimlerde tekrar çoğul eki kullanılmaz.
Örnek:
Çok adam vardı. (Çok adamlar vardı değil)
Keza:
Bu işten en fazla büyük petrol şirketleri para kazanıyor. (kazanıyorlar değil)

Doğru Zaman Kullanımı
Kullanacağınız zamanı, metninizin türüne bağlı seçiniz. Örneğin reklamcılıkta kullanılan bir broşürü veya metni çeviriyorsanız, diliniz günlük konuşma diline yakın olsun, -mektedir, -maktadır şeklinde yazmaktan kaçınınız.
Eğer bilimsel rapor, sözleşme, tüzük gibi resmi şeyleri çeviriyorsanız, şimdiki zaman (-iyor) kullanmaktan kaçınınız. Geniş zamanı (-ir) ve mastarlı şimdiki zamanı (-mektedir, -maktadır) kullanınız.
Yalnız mastarlı şimdiki zaman kullanıldığında, bu zamanın devam eden bir durumu ifade ettiği unutulmamalı.
Örnek:
Tren istasyona gelmektedir. cümlesinde kullanılan zaman, eylemin devam ettiğini veya süreklilik gösterdiğini ifade eder. Şartlı cümlelerde (Hava iyi olursa, tren istasyona gelmektedir) şeklinde kullanılmaz, (.., gelir) olmalı.

Türkçede İnceltme İşareti (^) Kullanımı
Türkçede Latin alfabesinin 1928 yılından kabulünden bu yana dilin gelişimini ele alan TDK, inceltme işareti kullanımı konusundaki tutumunu birkaç kez değiştirerek, bu konuda kafaları iyice karıştırmayı başarmıştır. Bir dönem hiç kullanılmadığı halde, güncel olarak kullanımı gerekli görülüyor. Yine de bazı müşteriler kullanılmasını istemeyebilir. Bu noktada müşterinin tercihine öncelik verilmelidir. İmla düzeltme fonksiyonu kullanırsanız, Word size birçok yerde ukalalık yapıp inceltme işaretini kullanmanızı önerecektir. Örneğin hakim kelimesinde
hakim (bilge, tanrı) yerine,
hâkim (yargıç, egemen) kelimesini kullanmak istiyor musunuz?

diye gereksiz bir şekilde uyarıyor. Zira hakim kelimesinin hukuki bir metinde bilge ya da tanrı anlamında kullanılacağı herhalde kimsenin aklına gelmez. Hakim dendiğinde, sıfatsa egemen, isimse yargıç olacağını herkes tahmin edebilir. Yine de kâr ve kar kelimelerinde, özellikle farklı telaffuz nedeniyle inceltme işareti (şapka) kullanılması savunulabilir. Bir kelimede kullanıldıysa yeri geldiğinde hepsinde kullanılmalı diye bir şart yok, ama aynı kelimede bir kez kullanılmışsa, o kelimenin metinde geçtiği her yerde kullanılması gerekir.

Soru Eklerinin (-mı, -mu, -mi, -mü) Ayrı Yazılışı
Türkiye Türkçesinde son imla reformundan beri soru ekleri her zaman ayrı yazılır. Lise öğrencileri arasında Türkçenin en uzun kelimesi olarak ün yapmış olan ‘çekoslovakyalaştıramadıklarımızdanmısınız’ kelimesi, tarihi açıdan önemini yitirdiği gibi (Çekoslovakya diye bir ülke yok artık), soru ekinin (…larımızdan mısınız) ayrılmasıyla da 7 harf kısaldı.

Editörün notu: Hüdaverdi adlı kullanıcımızın forumda paylaştığı bu değerli makaleyi, arada kaynayıp gitmesin diye aynı içerikle ve kendisinin iznine sığınarak burada da yayınlıyoruz.